Đề án “Xây dựng và phát triển  thị trường chứng khoán phái  sinh Việt Nam - TTCKPS” được  Thủ tướng Chính phủ phê  duyệt theo Quyết định số 366/QĐ-TTg ngày 11/3/2014. Sau đó, tháng  5/2015, Chính phủ đã ban hành Nghị  định 42/2015/NĐ-CP (Nghị định 42) -  Nghị định đầu tiên về chứng khoán  phái sinh (CKPS) và TTCKPS với nhiều  nội dung quy định mang tính nguyên  tắc lớn về sản phẩm CKPS và việc tổ  chức hoạt động giao dịch bù trừ thanh  toán giao dịch CKPS. Trong đó đối với  hoạt động bù trừ thanh toán, Nghị  định đã quy định giao cho Trung tâm  Lưu ký Chứng khoán Việt Nam (VSD)  thực hiện bù trừ thanh toán giao dịch  CKPS theo mô hình đối tác bù trừ  trung tâm (CCP) với các nội dung quy  định cụ thể về cơ chế ký quỹ, bù trừ ,  thanh toán giao dịch CKPS cho 2 sản  phẩm đầu tiên là Hợp đồng tương lai  (HĐTL) chỉ số cổ phiếu và HĐTL trái  phiếu chính phủ (TPCP) cũng như các  biện pháp đảm bảo thanh toán và cơ  chế phòng ngừa rủi ro tại VSD.
Trên cơ sở khung pháp lý này,  ngày 10/8/2017, TTCKPS chính thức  đi vào hoạt động với sản phẩm đầu  tiên là HĐTL chỉ số VN30. Sau đó, ngày  4/7/2019, sản phẩm thứ 2 là HĐTL TPCP.
Sau hơn 3 năm TTCKPS đi vào hoạt  động đã đạt được một số kết quả nổi  bật như sau: số lượng tài khoản giao  dịch và bù trừ, thanh toán CKPS được  đăng ký trên hệ thống của VSD đã  lên tới hơn 146.000 tài khoản, tăng  khoảng 46 lần; số lượng hợp đồng  mở (OI) tại ngày 7/10/2020 là 35.025  hợp đồng, tăng 173 lần; giá trị tài  sản ký quỹ tại ngày 7/10/2020 là hơn  2.600 tỷ đồng,tăng 92 lần; tổng giá  trị lỗ/lãi vị thế và thanh toán đáo hạn  lũy kế thực hiện qua VSD là 7.897 tỷ  đồng và không xảy ra trường hợp  nhà đầu tư, thành viên bù trừ mất  khả năng thanh toán.  Có thể nói góp phần vào sự phát  triển của TTCKPS qua hơn 3 năm vừa  qua có sự đóng góp quan trọng của  Nghị định 42 khi đã tạo ra hành lang  pháp lý cho các bên tham gia thị  trường, giúp cho thị trường vận hành  được an toàn, ổn định. Tuy nhiên, trong  giai đoạn tiếp theo, theo kế hoạch triển  khai sản phẩm mới đã được cơ quan  quản lý phê duyệt, TTCKPS dự kiến  sẽ đón nhận thêm nhiều sản phẩm  mới như HĐTL cổ phiếu riêng lẻ, Hợp  đồng quyền chọn (HĐQC) với nhiều  loại tài sản cơ sở khác nhau cũng như  để đảm bảo phù hợp với chức năng  của hệ thống công nghệ thông tin do  KRX triển khai và Luật Chứng khoán  2019,việc sửa đổi, bổ sung Nghị định  42 vào lúc này là cần thiết.
Hiện nay, dự thảo nội dung Nghị  định sửa đổi, bổ sung Nghị định 42  đã tương đối hoàn chỉnh, trong đó  có một số nội dung điều chỉnh liên  quan đến hoạt động bù trừ, thanh  toán như sau:
Thứ nhất, về chủ thể thực hiện  chức năng đối tác bù trừ trung tâm  cho giao dịch CKPS
Theo quy định của Luật Chứng  khoán 2019, VSD sẽ chuyển đổi thành  Tổng công ty Lưu ký và Bù trừ Chứng  khoán Việt Nam (TCTLK&BTCK)  sau 02 năm kể từ ngày Luật này có  hiệu lực. Hiện nay, đề án thành lập  TCTLK&BTCK đã được Bộ Tài chính  hoàn chỉnh, trình Chính phủ thông  qua. Để đảm bảo sự phù hợp với quy  định này của Luật Chứng khoán, dự  thảo Nghị định sửa đổi đã điều chỉnh  chủ thể thực hiện chức năng bù trừ  thanh toán giao dịch CKPS từ VSD  thành TCTLK&BTCK.
 Thứ hai, mở rộng phạm vi áp  dụng cho các sản phẩm CKPS mới
 Nghị định 42/2015/NĐ-CP được  xây dựng và ban hành theo đúng chủ  trương của Đề án“Xây dựng và phát  triển TTCKPS Việt Nam” là phát triển  từng bước từ đơn giản đến phức tạp,  do đó phạm vi sản phẩm CKPS được  đề cập, điều chỉnh trong Nghị định  này mới chỉ giới hạn ở HĐTL và HĐQC  có tài sản cơ sở là chứng khoán giao  dịch trên Sở giao dịch chứng khoán  (SGDCK) vốn đã quen thuộc với nhà  đầu tư, thành viên thị trường để đảm  bảo khả năng triển khai thực hiện.  Cho đến nay, sản phẩm HĐTL chỉ số  VN30 và HĐTL TPCP kỳ hạn 5 năm  đã được đưa vào giao dịch, bù trừ và  thanh toán theo đúng kế hoạch, tạo  tiền đề cho việc triển khai các sản  phẩm tiếp theo phức tạp hơn.
Trên cơ sở đó, Dự thảo Nghị định  lần này đã cụ thể hóa các loại tài  sản cơ sở của HĐTL, HĐQC bao gồm  chứng khoán, chỉ số chứng khoán,  hàng hóa, lãi suất, tỷ giá. Đây là cơ sở  pháp lý cần thiết cho việc mở rộng  thêm các loại CKPS khác phù hợp với  nhu cầu thực tiễn của thị trường Việt  Nam cũng như lộ trình phát triển sản  phẩm trong thời gian tới.
Thứ ba, làm rõ các quy định về  điều kiện đăng ký cung cấp dịch vụ  của thành viên bù trừ
 Nội dung quy định về thành viên  bù trừ trong dự thảo Nghị định sửa  đổi lần này tập trung vào hướng dẫn  quy định tại Luật Chứng khoán 2019,  đưa một số điều kiện cung cấp dịch  vụ bù trừ thanh toán từ Thông tư lên  Nghị định cho phù hợp với quy định  về xây dựng văn bản pháp luật như  tỷ lệ vốn khả dụng..., bổ sung một số  tiêu chí về an toàn tài chính đối với  công ty chứng khoán theo hướng  chặt chẽ hơn như hệ số nợ / vốn chủ  sở hữu trên báo cáo tài chính (BCTC)  năm gần nhất không quá 5 lần, không  có lỗ trong 2 năm gần nhất và lỗ lũy  kế theo BCTC năm gần nhất đã được  kiểm toán; BCTC bán niên đã được  soát xét (nếu có)... Bên cạnh đó, so với  quy định hiện nay, dự thảo cũng làm  rõ điều kiện được phép cung cấp dịch  vụ bù trừ thanh toán CKPS đối với chi  nhánh ngân hàng nước ngoài, tạo cơ  sở cho việc đăng ký, triển khai dịch vụ  này trong thời gian tới khi đáp ứng đủ  điều kiện.
Ngoài ra, dự thảo cũng bổ sung  quy định mới đối với thành viên bù  trừ là NHTM, chi nhánh ngân hàng  nước ngoài phù hợp với quy định  của Luật Chứng khoán, theo đó ngân  hàng thương mại (NHTM), chi nhánh  ngân hàng nước ngoài chỉ được phép  bù trừ, thanh toán cho giao dịch CKPS  của chính NHTM, chi nhánh ngân hàng nước ngoài.
Thứ tư, về cơ chế bù trừ, thanh  toán giao dịch CKPS
 Các quy định về bù trừ thanh toán  hiện nay về cơ bản đáp ứng yêu cầu  quản lý, vận hành của thị trường trong  giai đoạn đầu. Tuy nhiên, để tạo thuận  lợi cho sự phát triển mạnh mẽ của  TTCK trong giai đoạn mới, trong khi  vẫn đảm bảo mục tiêu hoạt động an  toàn, thông suốt cũng như phù hợp  với yêu cầu của hệ thống công nghệ  thông tin, dự thảo Nghị định mới đã  điều chỉnh một số điểm trong cơ chế  bù trừ, thanh toán như sau:
- Về quy định ký quỹ của nhà đầu  tư, thành viên bù trừ: dự thảo Nghị  định đã điều chỉnh từ cơ chế ký quỹ  trước và giám sát tỷ lệ sử dụng tài  sản ký quỹ, tỷ lệ giới hạn vị thế theo  thời gian thực như hiện nay sang ký  quỹ sau và giám sát việc nộp ký quỹ,  tỷ lệ giới hạn vị thế định kỳ trong  ngày. Theo quy định này, nhà đầu tư  vẫn nộp ký quỹ cho thành viên bù trừ  khi giao dịch theo yêu cầu của thành  viên nhưng việc nộp ký quỹ của thành  viên cho TCTLK&BTCK được thực hiện  sau khi giao dịch căn cứ vào mức ký  quỹ yêu cầu do TCTLK&BTCK tính toán  cho danh mục vị thế ròng trên từng  tài khoản nhà đầu tư. Việc cho phép  thành viên bù trừ tự quyết định việc  thu ký quỹ đối với nhà đầu tư căn cứ  vào đánh giá mức độ tín nhiệm của  nhà đầu tư, khả năng chịu rủi ro của  thành viên sẽ được xem xét trong  giai đoạn tiếp theo đó tùy thuộc vào  mức độ phát triển của cơ quan quản  lý. Việc thay đổi từ kiểm soát tỷ lệ sử  dụng tài sản ký quỹ, giới hạn vị thế  theo thời gian thực sang định kỳ kiểm  soát việc nộp ký quỹ và tỷ lệ giới hạn  vị thế sẽ giúp cho thành viên, nhà đầu  tư chủ động và linh hoạt, góp phần  gia tăng tính thanh khoản cho thị  trường, tuy nhiên cũng đặt ra nhiều  yêu cầu đối với thành viên bù trừ cần  phải làm tốt hơn công tác quản lý rủi  ro về phía mình.
- Bổ sung quy định cho phép  TCTLK&BTCK từ chối thế vị đối với các  giao dịch không hợp lệ: Việc thay đổi  cơ chế ký quỹ trước sang ký quỹ sau,  kiểm soát tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ  và giới hạn vị thế theo thời gian thứ  sang giám sát việc nộp ký quỹ, tỷ lệ  giới hạn vị thế định kỳ trong ngày  như đã đề cập ở trên cùng với việc  bỏ cơ chế đồng bộ và kiểm soát việc  mở tài khoản trước khi giao dịch giữa  TCTLK&BTCK và SGDCK một mặt tạo  điều kiện cho giao dịch thị trường  được thực hiện nhanh chóng hơn  nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn rủi ro  cho TCTLK&BTCK trong trường hợp  thành viên bù trừ không thực hiện  đúng quy trình nghiệp vụ. Với nguyên  tắc quản lý thị trường đảm bảo an  toàn, tạo sự an tâm cho nhà đầu tư  cũng như trên cơ sở thay đổi chức  năng hệ thống, dự thảo Nghị định sửa  đổi Nghị định 42 lần này đã bổ sung  thêm cơ chế cho phép TCTLK&BTCK,  trong vai trò là CCP được phép kiểm  tra và từ chối thế vị đối với các giao  dịch không hợp lệ như giao dịch  thiếu thông tin tài khoản, giao dịch  phát sinh sau khi TCTLK&BTCK yêu  cầu SGDCK đình chỉ giao dịch do mất  khả năng thanh toán... đảm bảo phù  hợp với thông lệ quốc tế cũng như  an toàn cho hoạt động bù trừ thanh  toán của TCTLK&BTCK nói riêng và  TTCK nói chung.
- Bổ sung quy định về trình tự hoàn  trả những nguồn hỗ trợ đã sử dụng: Nghị định 42 đã quy định về các biện  pháp đảm bảo thanh toán với trình  tự sử dụng từng bước phù hợp với  mức độ rủi ro và quy mô mất khả  năng thanh toán, tuy nhiên chưa làm  rõ trình tự hoàn trả những nguồn hỗ  trợ đã sử dụng. Theo đó, để có cơ sở  pháp lý cho việc xử lý trong trường  hợp mất khả năng thanh toán, nhất  là liên quan đến trường hợp sử dụng  vốn của TCTLK&BTCK là quỹ phòng  ngừa rủi ro nghiệp vụ bù trừ, thanh  toán CKPS và nguồn vốn hợp pháp  khác để đảm bảo thanh toán. Dự thảo  Nghị định lần này đã bổ sung nội  dung về trình tự hoàn trả các nguồn  hỗ trợ, trong đó ưu tiên hoàn trả vốn  của TCTLK&BTCK trước các nguồn hỗ  trợ khác nhằm duy trì khả năng hoạt  động bình thường của tổ chức thực  hiện chức năng đối tác bù trừ trung  tâm của thị trường, góp phần đảm  bảo cho hoạt động của thị trường  không bị gián đoạn trong mọi điều  kiện, tạo niềm tin của nhà đầu tư đối  với hoạt động của TTCK

Số liệu bù trừ thanh toán giao dịch chứng khoán phái sinh
 tại ngày 07/10/2020 và ngày 10/08/2017